Piše: Aleksandar Kurganov
08.12.2025
Prije sto godina, 8. decembra 1925. godine, u Moskvi je završen prvi Međunarodni šahovski turnir, koji je označio početak niza najvećih sportskih takmičenja koja je primala naša prestonica. A još dvije sedmice kasnije, 21. decembra 1925. godine, na ekranima se mogla vidjeti komedija „Šahovska groznica“ — jedan od prvih filmova koje je režirao Vsevolod Pudovkin.
U istoriji sovjetske zemlje decembar 1925. godine postao je prekretnica: na XIV kongresu partije istaknuti lideri Politbiroa — Zinovjev i Kamenev — kritikovali su Staljina, predlažući njegovo razrješenje sa mjesta generalnog sekretara. Ali umjesto toga VKP(b) je osudila opozicionare i proglasila Staljina „glavnim vođom partije“; Staljin je, zauzvrat, proklamovao kurs ka izgradnji socijalizma u jednoj zemlji, praktično se odričući ideje „svjetske revolucije“. U to divno vrijeme građani SSSR-a bavili su se poslom koji je bio daleko od politike — igrali su šah.
Vježbe na platou i gimnastika za um
Zašto je „sport broj jedan“ odjednom postao tako popularan u sovjetskoj Rusiji? Odgovor može zvučati paradoksalno: mladu republiku sa svih strana okruživali su neprijatelji. Komesar Centralne uprave Vseobucha (sistem pripreme mobilizacionog rezervnog sastava za Crvenu armiju) Aleksandar Ilin-Ženevski, boljševik sa iskustvom iz predrevolucionarnog perioda, učesnik juriša na Zimski dvorac i ujedno dobar šahista, odlučio je da uključi drevnu igru u program vojne obuke proletarijata. Smatrao je da igra „razvija u čovjeku hrabrost, snalažljivost, prisebnost, volju, a najvažnije, ono što sport nema — strateške sposobnosti“, odnosno kvalitete neophodne svakom crvenoarmejcu.
Aleksandar Ilin-Ženevski igra šah sa predsjednikom Sovnarka Aleksejem Rjkovom.
Mnogi boljševici bili su romantičari i utopisti: 1920. godine, u punom jeku Građanskog rata, Ilin-Ženevski je predložio organizaciju Sve-ruske šahovske olimpijade u Moskvi. Nove vlasti su podržale ideju — a kako drugačije: i sam Lenjin bio je strastveni igrač (sačuvano je nekoliko fotografija vođe iz 1908. godine na Kapriju, gdje Iljič igra šah sa Aleksandrom Bogdanovim, partijskim filozofom koji je nakon revolucije postao glavni ideolog Proletkulta).
Lenjin igra šah u selu Šušenko.
Mihail Sokolov. „V.I. Lenjin igra šah u selu Šušenko“
Poklonici Kaise bili su i drugi sovjetski vođe, npr. Nikolaj Krylenko — prvi boljševistički Vrhovni zapovjednik, kasnije predsjednik Vrhovnog revtribunala, a u opisanom periodu — zamjenik narodnog komesara pravde. Njegovim zalaganjem 1920. godine održano je prvo prvenstvo republike u šahu, a 1924. — Savezni šahovski kongres, koji je Krylenka proglasio „glavnim šahistom SSSR-a“. Glavni šahista izvještavao je kongres:
„Dva organa, drugovi, preuzela su pod svoje visoko pokroviteljstvo šahovsku djelatnost kod nas. To su VTsSPS — Centralni savjet proletarijskih profesionalnih saveza i Viši savjet fizičke kulture — proletarski organ, čiji je zadatak unaprijediti fizički i kulturni razvoj radnih masa. Šah je jedno od oruđa takvog rasta.“
Zanimljivo je da je u procesu „kulturnog rasta“ igra prešla pragove klubova i čitaonica i dospjela na trg: 1920-ih u modu su ušli „živi šahovi“. Teatralizovana predstava između „crvenih“ i „bijelih“ igrala se u skoro kosmičkim razmjerama — kao bitka Rada protiv Kapitala. A u partiji „odigranoj“ 20. jula 1924. na Marsovom polju u Lenjingradu učestvovali su čak i konjica i artiljerija (topovi su zamijenili neupotrebljive slonove za Rusiju).
Prvi Moskva međunarodni šahovski turnir
Loznug kongres „Šah — oruđe intelektualne kulture“ nekoliko godina kasnije ismijali su Ilja Ilf i Jevgenij Petrov u romanu „Dvanaest stolica“:
„Šah! — rekao je Ostap. — Znate li što je šah? On pokreće ne samo kulturu, nego i ekonomiju!“
Satirični pisci nisu se prevarili: ugledni poklonici Kaise progurali su u Politbiro CK VKP(b) odluku da se izdvoji značajna suma za organizaciju međunarodnog takmičenja velemajstora u Moskvi. Vlada je izdvojila 30.000 rubalja, što je bilo otprilike 120.000 dolara — a industrija SSSR-a još se nije oporavila od Građanskog rata, a glad u Povolžju je tek završena, čiji su se efekti još osjećali. Ali na Politbiro se za ovu ideju izjasnio lično drug Staljin — njegov glas bio je odlučujući.
Sam Staljin nije igrao šah, ali je razumio politiku: opklada je bila postavljena pravilno. Kao rezultat, boljševici su bili ispred čitavog svijeta — Moskva je postala prvo u istoriji šahovsko takmičenje finansirano državom!
Igrači svjetskog renomea smješteni su u najluksuznijoj — Fontanskoj — dvorani Drugog Doma Sovjeta (tako su zvali najluksuzniji moskovski hotel „Metropol“). A kako su hranili strane igrače! Činilo se da su im ispunjavali sve želje… Čak su ih i oblačili na račun države — npr. Meksikanac Karlo Torre „zaboravio“ da ponese kaput i šešir, a u to vrijeme u Moskvi su bili strašni mrazevi.
U Moskvu je tada stiglo 11 stranih učesnika, uključujući svjetskog šampiona Kapablanku i bivšeg šampiona Laskera, kao i najveće šahiste tog doba: Frenk Maršal, Rihard Reti, Akiba Rubinštajn, Savelij Tartakover, Rudolf Špilman i drugi.
Među „našima“ bilo je 10 majstora, uključujući „doktora Grigorjeva“ — matematičara, šahovskog kompozitora i urednika šahovskog dijela novina Izvestija Nikolaja Dmitrijeviča Grigorjeva, kao i šampione SSSR-a: Grigorija Levenfiša, Borisa Verlinskog i Petra Romanovskog.
Komitet turnira Prvog moskovskog međunarodnog šahovskog turnira 1925. godine. Stoji treći s lijeva Nikolaj Krylenco, sjedi prvi s lijeva — Aleksandar Ilin-Ženevski.
Moskva 1925. pokazala je da sovjetski majstori ne zaostaju za zapadnim igračima. Prvo mjesto osvojio je šampion SSSR-a Efim Bogoljubov, ispred velikog Laskera za 1,5 poena. Treće mjesto zauzeo je Kapablanka, koji je u partiji sa Aleksandrom Ilin-Ženevskim doživio mat 7 poteza poslije žrtve dame — jedna od najljepših partija turnira!
Igraju Jefim Bogoljubov i Akiba Rubinštajn. Novembar 1925. Foto: wikipedia.org
Turnir je takođe bio diplomatski uspjeh SSSR-a, koji je tada bio u neprijateljskom okruženju. Šahovski turnir probio je međunarodnu izolaciju i pokazao svijetu uspjehe mlade republike.
Drugi međunarodni majstor — Mihail Judovič — se prisećao: „Dvorana hotela ‘Metropol’, koja je mogla da primi 1500 gledalaca, uvek je bila prepuna, a stotine ljubitelja šaha koji nisu imali kartu svakodnevno su čekali na ulici da dobiju izveštaje o toku partija.“
Tokom analize partija vodećih velemajstora sveta ljudi su se upoznavali, zaljubljivali, pa čak i osnivali porodice. (Inače, moto Međunarodne šahovske federacije (FIDE), osnovane 1924. godine, glasi: „Mi smo jedna porodica“.)
„Šahovska groznica“
Film „Šahovska groznica“ režirao je Pudovkin i time debitovao kao režiser. Film je sniman brzo, bez dekoracija, u Fontanskoj dvorani hotela Metropol i u okolini. Glavna radnja — mladić, strastveni šahista, zaboravlja vlastito vjenčanje.
U filmu je učestvovao svjetski šampion Hose Raul Kapablanka, koji kao deus ex machina spašava brak glavnih junaka.
Kritika je film ocijenila pozitivno. Film je bio zabavan, aktuelan i lako gledljiv.
Kadаr iz filma „Šahovska groznica“
Kadаr iz filma „Šahovska groznica“
Razgovori u foajeu hotela „Metropol“ zabeleženi su (naravno, malo uljepšani) od strane početnog pisca Valentina Katajeva u priči „Šahovska malarija“ (časopis „Smehač“, br. 35, novembar 1925.):
— Recite, drug, kakvo je bilo otvaranje?
— Kako da vam kažem? Ni dobro ni loše.
— Kako vam se sviđa?.. Kako se sviđa, pitam, Iljin-Ženevski, koji je pobedio Kapablanku?.. Naravno, samo među nama. Ženevskom je naređeno u skladu sa partijskom disciplinom. Shvatate, sirotan nije imao šta drugo da radi.
— Sirotan Kapablanka!
— A šta je, dušo?
— Pa kako da ne! Stavite se u njegov položaj. Doveli su ga, nesrećnog, u tuđi grad. Nije bilo nijedne poznate žene. Hladno je. Kaputa nema. Jezika ne zna. A šah igra loše… Užas!
Te „navijače“ je u decembru 1925. godine snimala ekipa najmoćnije tadašnje sovjetske filmske fabrike „Mežrabpom-Rus“ pod vođstvom Vsevoloda Pudovkina, učenika velikog Lava Kulešova.
Šah kao sredstvo odvikavanja i obrazovanja
Šah je u SSSR-u imao i praktičnu ulogu: osposobljavao je rezervu Crvene armije, pružao korisno hobije radnicima, pomagao u odvikavanju od alkohola i kocke.
Sociološka istraživanja pokazala su da su radnici mjesečno u prosjeku provodili sat i po igrajući šah, više nego na plesu, a manje nego u bioskopu.
Međutim, sovjetske žene šah nisu mnogo voljele, što je u filmu „Pokrovski vrata“ komentarisala Margarita Pavlovna:
„Zar nije vrijeme da se ovaj klub zatvori?“
Нема коментара:
Постави коментар